Albanië in de EU, Schotland en Catalonië eruit!

17 september, Brussel. Europees Commissaris Jose Barosso deelt in een persconferentie aan de Albanese premier Edi Rama mee dat "Albanië in principe klaar (is) om toe te treden tot de Europese Unie." 17 september, Barcelona. Jaume Dauch, woordvoerder van het Europees Parlement, laat zich in een radio-interview ontvallen dat "met een keuze voor onafhankelijkheid Catalonië zich automatisch buiten de Europese Unie stelt."

Twee opvallende uitspraken. Premier Rama stond te blinken, de Catalaanse luisteraar stond in de kou. Opnieuw, want het was niet de eerste keer dat (woordvoerders van) de Europese Commissie en andere Europese instellingen op die manier angst willen zaaien. Maar juristen bij het Europees Hof van Justitie verzekeren ons dat dergelijk dreigementen absoluut geen grond hebben. Meer nog, deze nieuwe staten kunnen niet zomaar van vandaag op morgen uit de EU vallen.

Gezaghebbers met een gerichte politieke agenda durven een leugen zo vaak te vertellen dat ze waarheid wordt. Na de Catalaanse feestdag was het dus weer zo ver. Een vrolijke en kleurrijke dag overigens. Anderhalf miljoen Catalanen hadden een menselijke ketting gevormd - 400 kilometer lang - om hun recht op zelfbeschikking kracht bij te zetten. Een stevig signaal dat duidelijk maakt dat het referendum van september volgend jaar wel eens een ‘ja’ zou kunnen opleveren voor onafhankelijkheid. De polls wijzen ook in die richting. De heer Jaume Duch, zelf van Catalaanse geboorte nota bene, vond het nodig het feest te bederven door te verklaren dat ‘Catalonië zichzelf buiten de Europese Unie zou zetten als het kiest voor onafhankelijkheid’. Die verklaring viel bijzonder slecht omdat de Catalaanse ja-campagne voor onafhankelijkheid ook sterk Europees georiënteerd is. Catalanen willen Catalanen zijn, en tegelijk ook volwaardige burgers van de EU. Hetzelfde geldt overigens voor de Schotten.

Ik schreef een scherpe brief aan de voorzitter van het Europees Parlement, mee ondertekend door enkele collega’s uit verschillende landen, om te protesteren tegen de uitspraak van woordvoerder Duch. In het Europees halfrond in Straatsburg herhaalde ik mijn protest: “Het Europees Parlement heeft zich bij mijn weten niet uitgelaten over dit onderwerp. Het hoeft dat ook niet te doen: de inwoners van Catalonië zullen hun toekomst zélf bepalen. Dit is een democratisch proces van zelfbeschikking. Woordvoerders van het Europees Parlement, die geen enkele politieke verantwoordelijkheid dragen, horen dan ook geen standpunt voor het voltallige parlement in te nemen."

Duch echoot enkel maar wat Europees commissaris Almunia en commissievoorzitter Barosso eerder al aan de Catalanen en de Schotten zeiden: “Een onafhankelijk Schotland plaatst zich automatisch buiten de EU en moet het lidmaatschap opnieuw aanvragen.”

Kreten zonder wettelijke grondslag

Juristen aan het Hof van Justitie in Luxemburg denken er echter anders over. “Barosso schiet een bok”, zeggen ze, “een aanpassing van de bestaande verdragen is voldoende. Een uitsluiting van Schotland heeft verregaande, onaanvaardbare rechtsgevolgen voor de burgers. Uitsluiting is in volledige tegenspraak met de geest van de verdragen.”

Nu is de casus Schotland anders dan Catalonië. Londen en Edinburgh hebben een deal gesloten over het referendum. Madrid daarentegen weigert overleg met Barcelona te agenderen. Maar in beide gevallen zijn de uitspraken van de Europese instanties politiek geïnspireerd en berusten ze juridisch op drijfzand. David Edward, gewezen rechter voor het Verenigd Koninkrijk bij het Europees Hof in Luxemburg, maakte een lezenswaardige analyse van de juridische implicaties als de Schotten in hun referendum volgend jaar kiezen voor onafhankelijkheid. Aan het Hof van Justitie zijn ze het in grote lijnen met zijn stellingen eens.

David Edward's betoog valt tot drie kernpunten te herleiden:

• De EU-verdragen hebben een nieuwe orde in ons internationaal recht geschapen, die verschilt van het conventionele internationale recht. De verdragen hebben immers niet alleen betrekking op staten, maar ook op de individuele burgers van de Unie. Op ieder van ons dus. Dat is belangrijk om in het achterhoofd te houden, ook al omdat het Europees Hof van Justitie al heeft getoond heeft dat het echt opkomt voor de individuele rechten en het burgerschap van alle EU-burgers. Dat Europees burgerschap kan EU-ingezetenen niet zomaar ontnomen worden, daar is rechtspraak over. 
   
• Als er zich een ‘probleem’ voordoet dat niet in de verdragen is voorzien, en de eventuele onafhankelijkheid van Schotland en Catalonië is er zo een, dan moet eerst een oplossing gezocht worden binnen het algemeen opzet en in de geest van de verdragen. Dat is interessant in het licht van Artikel 50 van het Verdrag van Lissabon. Dat artikel zegt dat een lidstaat zich kan terugtrekken uit de Unie, maar alleen ná onderhandelingen over de modaliteiten en de datum ervan. Een terugtrekking kan in elk geval nooit onmiddellijk van kracht worden. In het geval van Schotland gaat het natuurlijk niet om een ‘terugtrekking’ zoals die in artikel 50 bedoeld werd … maar de gevolgen zijn wel dezelfde. De reden dat onderhandelingen nodig zijn wanneer een lidstaat wil uittreden is evident: in dat geval moet het complexe kluwen van multilaterale en wederzijdse juridische, politieke, financiële, commerciële en persoonlijke relaties, verbintenissen en verplichtingen ontrafeld worden. Dat is niet zo abstract als het klinkt, het heeft concrete gevolgen voor de burgers. Als EU-burgers hebben de Schotten ten opzichte van de rest van de EU recht op vrij verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal. Daartegenover staat dat de onderdanen van andere lidstaten dezelfde rechten hebben ten aanzien van Schotland, zijn grondgebied, instellingen en mensen. Het gaat dan heel concreet bijvoorbeeld om investeerders, werknemers, Erasmus- en andere studenten, vissers uit andere lidstaten die in Schotse wateren werken, enzoverder. 
   
• De redenering van Barosso veronderstelt ook dat een nieuw toetredingsverdrag nodig is om Schotland weer in de EU op te nemen, terwijl het ‘rest-VK’ (Engeland , Wales en Noord-Ierland) gewoon lid van de EU kan blijven alsof er niets was gebeurd. Met andere woorden, na een scheiding zijn er geen twee opvolgingsstaten voor het huidige VK. Neen, er is er in de ogen van Barosso maar één en die mag EU-lid blijven, de andere niet. Welnu, bij het Hof van Justitie zijn ze daarover heel duidelijk: noch de nieuwe Schotse staat, noch wat overblijft van het VK kan automatisch buiten de EU belanden. Schotland uit de EU zetten, zou het rest-VK en zijn burgers onevenredig bevoordelen.

Conclusie

Dat alles brengt David Edward bij volgende premissen en bij het enig mogelijke scenario dat uit de huidige Europese wetgeving kan afgeleid worden:

• Als de Schotten voor onafhankelijkheid kiezen, ontstaan de facto twee nieuwe staten.
• De scheiding gebeurt in onderling overleg.
• Schotland heeft de wil om integraal onderdeel van de EU te blijven. Het rest-VK ook. Voorlopig althans!

Dan zijn de EU-instellingen en alle lidstaten, waaronder het Verenigd Koninkrijk, in overeenstemming met hun verplichtingen van goede trouw, loyale samenwerking en solidariteit, verplicht om vóór de scheiding onderhandelingen op te starten. Die moeten de toekomstige betrekkingen binnen de EU van de afzonderlijke voormalige onderdelen van het VK en de overige lidstaten bepalen. Het resultaat van deze onderhandelingen wordt dan een wijziging van de bestaande verdragen, en geen nieuw toetredingsverdrag.

Zonder afbreuk te willen doen aan de aspiraties van Albanië of andere staten die het lidmaatschap van de Unie begeren, lijkt het me toch bijzonder onverstandig om twee sterke EU-naties te bannen. De losse flodders van Barosso en diens volgelingen helpen het Europese project geen meter vooruit. Erger nog, ze ondermijnen de geloofwaardigheid voor miljoenen burgers die kiezen voor democratie, zelfbeschikking én engagement voor de EU. Europa kan alleen maar groeien dankzij de dynamiek van zijn burgers en naties. Het zou de commissarissen dan ook sieren als ze hun kop niet langer in het zand zouden steken voor de democratische processen die zich in Schotland, Catalonië … maar ook in Vlaanderen en Baskenland aan het voltrekken zijn.